Toen de 59-jarige Amerikaanse hoogleraar management Ronald Purser zich een paar jaar geleden opgaf voor een achtweekse cursus mindfulness, deed hij dat met een open geest. Purser, die doceert aan de San Francisco State University, is al sinds zijn studententijd geïnteresseerd in oosterse filosofieën; zelf legde hij zich toe op het zenboeddhisme. En nu zag hij dat een nieuwe, op het boeddhisme gebaseerde levensfilosofie overal om hem heen terrein won: mindfulness. Purser was kritisch over de hype, maar wilde het wel aan den lijve ondervinden.
Samen met 25 cursisten ging hij in lotushouding zitten in een zaaltje ergens in San Francisco. Hij kauwde ‘met aandacht’ op een rozijn en ging op de mat liggen voor de ‘bodyscan’ – vaste onderdelen van het Mindful Based Stress Reduction-programma (MBSR), de cursus die wereldwijd miljoenen cursisten trekt, en in Nederland door verzekeraars deels wordt vergoed.
Tijdens een meditatie dwaalden Pursers gedachten af. Niet de bedoeling! Mindfulness is immers gericht op aandachtig in het heden zijn. Maar Purser werd overvallen door een flashback naar de tijd dat hij als 18-jarige jongen een baantje had als elektricien in een van de grootste fabrieken van Chicago. De gezichten van de fabriekswerkers trokken aan hem voorbij: moe, terneergeslagen, wanhopig. Het waren dezelfde uitdrukkingen die hij hier, in dit zaaltje, aantrof. De cursisten, veelal vrouwen, waren ontslagen, kampten met hoge werkdruk, konden hun rekeningen niet betalen, hadden geen ziektekostenverzekering. Ze hadden net zo weinig controle over hun leven als de fabrieksmedewerkers van toen. Maar tegen hen werd nu gezegd: alle stress zit in jezelf. En het is een kwestie van diep in jezelf duiken, alle nare gedachten laten gaan, om de werkdruk, en de angst voor ontslag, weer aan te kunnen.
Purser ging niet alleen naar een cursus, hij bezocht ook mindfulness-conferenties, las stapels wetenschappelijke literatuur en sprak met experts. Zijn soms ronduit cynische bevindingen vatte hij samen in Mcmindfulness – How Mindfulness Became the New Capitalist Spirituality dat begin deze zomer uitkwam in de Verenigde Staten. Mindfulness, zo stelt Purser, is een neoliberale ontspanningsmethode die mensen passief en gedwee maakt. Purser staat in dit oordeel niet alleen: de afgelopen jaren kwamen verschillende kritische boeken uit met titels als Mindlessness – The Corruption of Mindfulness in a Culture of Narcissism (2016) en The Mindful Elite – Mobilizing from the Inside Out (2018).
U beschrijft in uw boek mindfulness als een industrie. Hoe groot is die?
‘Heel groot, er gaat inmiddels zo’n 1,2 miljard dollar in om. Beroemdheden als Oprah Winfrey, Arianna Huffington en Ruby Wax hebben hun naam eraan verbonden. Mindfulness was een paar jaar geleden alom aanwezig op het World Economic Forum in Davos, waar de ene na de ander spreker mindfulness predikte. Grote bedrijven hebben zowel interne programma’s ontwikkeld als cursussen die ze kunnen verkopen. Het is in alle opzichten big business.’
Voor de lezer die er niet mee bekend is, wat houdt mindfulness in?
Mindfulness is een stressreductietechniek, het is in de westerse wereld groot geworden door de Amerikaan Jon Kabat-Zinn. Hij is de leider van de beweging, en ontwikkelde het Mindfulness Based Stress Reduction-programma, dat populair werd over de hele wereld, en vaste onderdelen kent als kauwen op een rozijn en de bodyscan. Kabat-Zinn heeft aan de universiteit van Massachussets veel onderzoek gedaan naar de heilzame effecten van mindfulness, hij stripte de oefeningen van elke vorm van ethische of spirituele betekenis. Zijn MBSR-programma wordt overal op de wereld gevolgd. Het idee daarbij is om door oefeningen aandachtig in het heden te raken, en gedachten los te laten.’
De methode is razend populair in het bedrijfsleven. Hoe ziet corporate mindfulness eruit?
‘Google heeft het zogenoemde Search Inside Yourself-programma, dat is gebaseerd op het idee dat mindfulness leidt tot hogere emotionele intelligentie. De cursussen werden eerst aan Google-medewerkers gegeven, maar inmiddels worden ze verkocht aan andere bedrijven en particulieren – ik heb zelf een seminar mogen volgen. Ook andere bedrijven investeren in mindfulness: zo lanceerde de fastfoodketen KFC The Comfort Zone, een online programma waarin deelnemers kunnen mediteren op de video van een ronddraaiende kippenpastei. Ook in het Amerikaanse leger wordt mindfulness toegepast: militairen krijgen ademhalingsoefeningen om geconcentreerder te kunnen doden.’
Ik heb ook wel eens een mindfulnesscursus gevolgd, toen ik last had van overspannenheidsklachten. Het heeft mij geholpen om meer te relativeren en minder hard te oordelen over mijzelf.
‘Begrijp mij niet verkeerd: ik denk dat mindfulness goed kan helpen tegen burn-outklachten, en ik ontken niet dat sommige mensen profijt hebben van meditatie en aandachtstraining. Maar ik maak me er zorgen over dat mindfulness steeds commerciëler is geworden en door de captains of industry is opgepikt als manier om mensen productiever te maken. De aandachtstrainingen worden ingezet opdat mensen meer werkdruk aankunnen.’
Maar het is voor werknemers toch ook fijn als ze minder stress ervaren door bijvoorbeeld meditatie?
‘Ik kijk daar anders naar. Natuurlijk is stressreductie aantrekkelijk. Maar we leven in een wereld waarin mensen steeds minder collectief verenigd zijn; de vakbonden hebben aan macht ingeboet, veel mensen werken op tijdelijke contracten. Ondertussen wordt de productiviteit opgevoerd. Psychosomatische klachten als hyperventilatie en spierspanning zie ik als de laatst mogelijke vormen van protest. Je lichaam komt als het ware in verzet. Ik denk niet dat het verstandig is om die symptomen te bestrijden door stil op de grond te gaan zitten mediteren. Volgens mij is het beter is om de oorzaak van stress aan te pakken.’
Mensen die zweren bij mindfulness zullen denken: deze man zit in de weerstand. De bedoeling van mindfulness is immers juist om woede los te laten, en op te gaan in het moment, vrij van elk oordeel?
‘Ik heb me er echt voor opengesteld. Maar ik erger me aan de welhaast neoliberale gedachte die alle verantwoordelijkheid voor stress bij het individu legt: als je maar deze app downloadt, of die cursus volgt, dan kun jij beter functioneren. Alsof externe omstandigheden er niet toe leiden dat je gestrest raakt. Mensen in de VS maken zich het meest zorgen over hoge werkdruk, gebrek aan een ziektekostenverzekering, ze zijn bang om ontslagen te worden. Die mensen zijn er niet bij gebaat om heel mindful een rozijn op te eten, zij hebben behoefte aan politieke en sociale verandering. Daarnaast stoor ik me aan de leegheid van mindfulness: het zijn boeddhistische oefeningen die zijn ontdaan van elke ethische betekenis.’
U plaatst mindfulness in een lange traditie van productiviteitsverbetering.
‘Zolang het kapitalisme bestaat, proberen werkgevers om de productiviteit te verhogen. Ik laat in mijn lessen altijd het fragment uit de film Modern Times zien, waarin fabrieksarbeider Charlie Chaplin als proefpersoon dient voor de ‘eating machine’, een apparaat dat de lunch van arbeiders moet versnellen, zodat ze weer sneller aan het werk kunnen. De machine slaat vervolgens op hol. Dit fragment verwijst naar het ‘taylorisme’ van begin vorige eeuw: de wetenschappelijke inzichten van de socioloog Charles Taylor over hoe je de arbeidsproductiviteit kunt verhogen. Die ideeën waren erop gericht het lichaam van de arbeider te disciplineren en zo efficiënt mogelijk in te zetten.Tegenwoordig richt de disciplinering zich meer op het denken van de werknemer. De Duits-Koreaanse denker Byung-Chul Han noemt dat ‘psycho-politics’; de manier waarop binnen het hedendaags kapitalisme de geest wordt geharnast. Corporate mindfulness zie ik als de recentste manifestatie hiervan.’
